Vrijheid, gelijkheid en broederschap, in memoriam: Steve Jobs

Vandaag was mijn goede vriend Remi uit Parijs op bezoek samen met zijn oudste zoon Jeremy. Hij is Frans en hij heeft moeite met de crisis en met politici in Frankrijk die het alleen maar hebben over: Egalité, Fraternité et Liberté. Hij ziet de kloof tussen arm en rijk in de wereld alleen maar groter worden en in Parijs broeit het. De armen zijn ontevreden en ongelukkig en een mogelijke revolutie en geweld op straat wordt vrijwel door iedereen gevreesd. De crisis moet stoppen, mensen hebben honger.

Ik ben een dromer en een politicus. Ik droom van een betere wereld en hoop dat door politiek ook te bereiken. Politiek is voor mij dromen, delen, denken en doen. Dat start in je gezin, gaat door in je straat, vindt plaats op je werk en stroomt verder in een raadzaal, een statenzaal, een Tweede of een Eerste Kamer, een Europarlement, een VN Veiligheidsraad, maar ook in een winkel, op een werkplek of in een willekeurige 'boardroom'. Politiek gaat in essentie om drie dingen: vrijheid, gelijkheid en verbondenheid (in een mannenmaatschappij broederschap:).

We hebben een lang gesprek gehad en in mijn beperkte Frans, af en toe met handen en voeten en af en toe in het Engels dat zoon Jeremy geduldig voor zijn vader vertaalde, heb ik geprobeerd te duiden wat een crisis is en hoe een land zich daar volgens mij met saamhorigheid doorheen kan slaan. In de economie is geld niet meer dan een afspraak en in een crisis worden veel van die afspraken niet nagekomen. Zoals een werknemer die heeft afgesproken dat hij de lening voor een huis aan de bank terug zal betalen, maar dat niet kan, omdat hij geen werk meer heeft.

Een afspraak die vervalt is geld dat in rook opgaat. Zeepbellen die dagelijks uiteen spatten. Een proces dat stopt en niet meer werkt. Afspraken in de economie zijn een verzameling dominostenen, als er één valt gaan er velen. Gelukkig zijn mensen geen dominostenen en kunnen ze na een val, soms met enige hulp ook weer opstaan.

Wat er in de economie gebeurt, kun je vergelijken met wat dagelijks in ieder gezin gebeurt. Je spreekt af met je kinderen dat ze hun huiswerk maken en de vaatwasser uitruimen voor ze gaan voetballen. Maar de kans is groot dat je moe thuis komt en je kind lachend en onder de modder voor je verschijnt met zijn bal onder de arm. Dat je vertederend naar hem lacht, hem vervolgens boos aan zijn huiswerk zet en daarna zelf de vaatwasser uitruimt. Een dagelijks crisis die voort duurt tot je kind het begrijpt en werkelijk gaat doen wat hij heeft beloofd. Volwassen worden is wat je doet in lijn brengen met wat je droomt, deelt en denkt.

We hebben het ook gehad over economie en het ruilen van goederen. We zaten aan de ontbijttafel en dus gaf ik Remi de boter en nam zelf de peperkoek. Ik vroeg hem wil je deze peperkoek en mag ik dan van jou de boter. Remi begreep het onmiddellijk, we ruilden. Ruilen is economie. Ik pakte vervolgens 10 euro en ruilde de peperkoek terug voor 10 euro. Vervolgens ruilde ik de boter voor de 10 euro die ik hem gegeven had. Het effect was hetzelfde. De boter werd geruild voor de peperkoek. En ik had nog steeds 10 euro. Geld is in de economie niet belangrijk.

Maar wat is dan het verschil tussen rijk en arm? Ik vroeg Remi: Wie is rijk? Voorbeelden zijn makkelijk te vinden. Bill Gates, Carlos Slim, Anancio Ortega, Liliane Bettencourt. Hun rijkdom bestaat grotendeels uit bezit. Zij bezitten bedrijven en winkels en huizen en land. Dingen van stenen en zand. Maar zand of een steen is geen geld.

Als iemand het bedrijf Microsoft, dat voor een belangrijk deel eigendom is van Bill Gates, zou verkopen zou Bill een slordige 76 miljard dollar op de bank hebben staan. Dat is slechts een papieren afspraak. Want er is niemand zo rijk om dat te doen. Carlos Slim zou om het bedrijf van Bill te kunnen kopen alles moeten verkopen wat hij bezit en dan nog zou hij Microsoft niet kunnen betalen. En Bill is bijna de enige die dat bedrijf van Carlos kan kopen, dus het enige dat ze feitelijk kunnen doen is hun bedrijven met elkaar ruilen. Je merkt het, dit gedachtenexperiment klinkt nu al min of meer idioot.

Maar wat is dan wel het verschil tussen arm en rijk? Wel, het klinkt misschien gek, maar rijke mensen zijn populair. Bill is populair bij 128.000 medewerkers en bij heel veel klanten die dagelijks met producten van Microsoft werken. Zo was Michael Jackson populair bij alle mensen die zijn muziek luisteren en zijn dansjes nadoen en zijn concerten bezochten. Zo is Oprah Winfrey populair bij miljoenen kijkers die haar adoreren en ook bij de grote merken die er veel geld voor over hadden om de reclameblokken in haar programma's te kopen. Zo zijn de Paus en de Dalai Lama en vele televisiedominees populair bij hun aanhang, omdat zij geven belangrijker vinden in het leven dan krijgen. En iedereen die dat gelooft is natuurlijk bereid om een donatie te doen.

Microsoft (Bill) betaalt iedere maand 128.000 medewerkers, waaronder Bill Gates zelf, een loon of een salaris in ruil voor het werk dat zij voor Microsoft doen. In 2014 maakte het bedrijf 85 miljard dollar omzet en 22 miljard dollar winst. Er zijn dus 128.000 huishoudens verbonden met het bedrijf. Bij een gemiddeld jaarinkomen van 30.000 euro, krijgt iedere medewerker 2500 euro per maand en betaalt het bedrijf dus iedere maand 300 miljoen aan salarissen uit. Dat is allemaal verbondenheid en onderdeel van populariteit.

Met hun salaris krijgen de medewerkers van Bill Gates feitelijk weer een beetje vrijheid, waar ze mee mogen doen wat ze willen. Ook al is die vrijheid zeer beperkt en zijn ze zeker verplicht om rente te betalen op hun hypotheek (of huur aan de woningbouwvereniging) en belasting aan de staat. Thuis zal een belangrijk deel op gaan aan eten dat ze nodig hebben om in leven te blijven en gezond te blijven om morgen weer te kunnen werken. We zijn immers de slaven van ons lichaam, dat iedere dag moet eten, drinken, slapen en ademen om in leven te blijven. Als het valt moet het opstaan. Als het ziek is moet het weer gezond worden. Daarin is ieder mens gelijk.

Eigendom of rijkdom in termen van geld is dus voor een belangrijk deel een papieren tijger. Rijkdom in termen van geld hebben, bestaat niet en armoede in termen van 'geen geld' hebben bestaat evenmin. Arm zijn gaat veel meer over uitsluiting en over niet mee kunnen doen, over niets te eten hebben of geen huis of geen school of geen straatverlichting. Armoede gaat over geen toegang tot het proces, toegang tot de economie en het werk. Armoede gaat over de onmogelijkheid om mee te doen. Iemand die weinig geld heeft is niet arm als hij of zij iedere dag kan werken voor geld. In een ideale economie heeft iedereen aan het einde van de dag een dak boven zijn hoofd, een maaltijd achter de kiezen en een gezonde nachtrust voor de boeg. Als het aan die zaken ontbreekt ben je arm.

Wie zijn dan arm? Arm zijn zij die niet mogen, niet kunnen of niet willen meedoen. Zij die niet met anderen verbonden zijn, niet meer vrij zijn in hun doen en laten en niet meer gelijk zijn aan ons. Arm is daarom een kwestie van interpretatie en definitie. Arm zijn is ook een 'state of mind', een geloof of een neuro-linguïstisch programma in je hoofd. Arm zijn is een droom die een nachtmerrie is geworden. Optimisme dat is omgeslagen in pessimisme. Zolang iemand zichzelf met of zonder hulp van anderen in onze samenleving kan redden is hij of zij rijk. Rijk zijn heeft veel meer te maken met gelukkig en verbonden zijn, dan met hoeveel geld je hebt of kunt verdienen.

Dus als Bill Gates niet meer zou kunnen slapen, omdat hij niet meer weet hoe hij morgen de salarissen gaat betalen dan is hij arm en zijn medewerkers ook. Gelukkig gebeurt dat nooit. Daarvoor zijn er banken en overheden. Banken houden netjes bij dat Bill genoeg bezit heeft om salaris te betalen en lenen hem desnoods geld om dat te doen. Bill kan altijd een hypotheek nemen op zijn bezit en zijn populariteit bij Microsoft. De overheid ziet toe dat dit alles rechtvaardig en eerlijk gebeurt. En Bill geniet gelukkig ons vertrouwen.

Deze waarheid rond Bill Gates is betrekkelijk, want hoe rijk Bill ook is, ook hij kan failliet gaan. Als klanten morgen overstappen van Microsoft naar Google is dat in een dag waarschijnlijk al gebeurd. Gelukkig heeft Bill contracten en afspraken met zijn klanten en weet hij dat dat niet zo maar kan gebeuren. Ook hier zit wederzijds verbondenheid.

Iedereen die een huis bezit kan dit nagaan. In deze tijd is je huis verkopen niet gemakkelijk en het risico dat je er minder voor krijgt dan nodig is om je hypotheek af te betalen is in deze crisistijd groot. Veel mensen zitten bijna opgesloten in hun eigen huis, hun eigen bezit. Zij zijn dientengevolge arm. Ze kunnen er niet van scheiden en ze zijn dus niet meer vrij.

Het is interessant om huren en bewonen te vergelijken met kopen en bezitten. Huren is dan wel duurder, maar ook makkelijker opzegbaar. Iemand die huurt is feitelijk vrijer dan iemand die bezit. Als je je huur niet kunt betalen krijg je subsidie en uitzetten is moeilijk. Een verhuurder die geen huur ontvangt moet zelf wel de hypotheekrente en de aflossing betalen. Mensen die huren zijn daarom in Nederland door de crisis rijker geworden dan mensen die een huis bezitten dat met een hypotheek is belast en 'onder water' staat.

Arm zijn ook de ondernemers met te weinig klanten, ZZP-ers met te weinig opdrachtgevers en mensen die hun baan zijn kwijt geraakt. Zij zijn niet arm omdat ze het einde van de maand hun rekeningen niet kunnen betalen. Ze zijn arm omdat 'we': 'consumenten, opdrachtgevers en werkgevers', ze links laten liggen en omdat 'we' ze niet meer betrekken bij en verbinden met onze gemeenschap.

Toen de economie goed draaide wilden we zelfstandigen die flexibel en ongebonden waren. Nu het crisis is merk je dat er stemmen opgaan om de zelfstandigenaftrek te beperken. Zelfstandigen zijn voor de samenleving ineens te duur geworden en dus worden ze politiek in de ban gedaan. Ook individuen die sparen en consuminderen doen ondernemers nu de das om. En het scheelt niet veel of mensen in de bijstand moeten een elektronische armband dragen, zodat we ze altijd en overal kunnen volgen om te zien of ze niet stiekem toch werken of een diefstal plegen.

Gelukkig laat het meeste dat we doen zich niet vertalen in geld. Gelukkig kunnen we ook gratis iets voor een ander doen. We zijn dus altijd vrijer dan we denken. We hoeven niet voor ieder product of iedere dienst geld te vragen. Dat is de kern van onze vrijheid. Mensen doen heel veel vrijwilligerswerk of leveren service waar je niet voor betaald of ze doneren geld zonder dat ze daar direct iets voor terug verwachten.

Voor iemand die rijk en populair is, lijkt dat misschien makkelijker. 'The winner takes it all'. Neem bijvoorbeeld Oprah die de koelkasten van een ander bedrijf mag weggeven, omdat het bedrijf graag reclame wil maken en Oprah terecht liever geen belasting betaalt over wat ze toch van plan is om weg te geven. Oprah werkt immers niet voor het geld of voor de koelkast maar voor haar kijkers die een koelkast denken nodig te hebben. Ook mensen die weinig hebben, kunnen altijd geven. Je kan altijd een deur open houden of iemand helpen met oversteken of boodschappen of de tuin voor iemand doen.

Het verschil tussen arm en rijk heeft dus vooral te maken met verbondenheid. Onze populariteit, ons vertrouwen en onze afspraken zijn vormen of delen van die verbondenheid. Een verbondenheid die we continu vertalen in het ruilen van geld voor producten en diensten die voor ons van waarde zijn en andersom. De enige die een economie uiteindelijk weer op gang kan brengen is niet de overheid of het bedrijfsleven. We zijn het zelf. Het kopen van een iphone of een smartphone is een bijdrage net als het werken in een fabriek waar iphones en smartphones worden gemaakt een bijdrage is.

Ik kan het niet beter verwoorden dan Rob, gelukkige bezitter van een iphone die in het condoleance register voor Steve Jobs op de site van Apple het volgende schrijft:

"Steve, Thanks for changing the world, for thinking different, for not only creating the technology, but for giving it a heart and soul. For making it just work. Thanks for inspiring me with your creations and visions... My condoleances to your family and loved ones... Your unknown friend and ally, Rob".

Vrijheid, gelijkheid en broederschap, Remi kreeg er een beter gevoel bij.

De vaatwasser uitruimen en je huiswerk maken voor een lekker potje voetbal;)
Een euro is daarbij van geen belang.